De herdersstaf: kruk of kruis

Het is nuttig voor de goede voortgang van het werk aan het seminarie dat ik aan al die zaken tijd besteed maar het levert niet direct verhalen op die ik hier met u in de krant kan delen. Helaas heb ik daarom moeten besluiten mijn bijdragen aan de rubriek Standplaats stop te zetten. Ik dank de redactie voor de mogelijkheid de afgelopen anderhalf jaar om mijn Egyptische (en Indonesische) ervaringen en gedachten met u te delen en u voor uw belangstelling om mijn stukken te lezen. (Wilt u op de hoogte blijven van mijn werk, dan kunt u een berichtje sturen naar info@gzb.nl met het verzoek om twee keer per jaar mijn nieuwsbrief per e-mail te ontvangen. De nieuwsbrieven zijn ook te downloaden van mijn website, wjdw.nl of via mijn pagina.)

Terug in de tijd

In deze laatste bijdrage ga ik even terug in de tijd, naar februari 2018. Tegenwoordig geef ik veelal online college – de laatste keer logden mensen niet alleen in vanuit verschillende delen van Egypte, maar ook vanuit België, Duitsland, Irak Libanon –, maar in die tijd nam ik nog wekelijks de trein om in Alexandrië college tegen. Het was tijdrovend (drie uur heen en drie uur terug), maar het had meerwaarde om studenten in levenden lijve op college te ontmoeten en de treinreis leverde zelf soms ook bijzondere ontmoetingen op. Over één van die ontmoetingen schreef ik destijds op mijn blog en dat verhaal deel ik nu ook graag met u:

Vrijdag 9 februari 2018. Vanmiddag in de trein van Alexandrië naar Caïro zit ik naast een man uit Mekka. Wanneer ik hem vertel dat ik net een college over de Bijbel heb gegeven, wil hij weten: “Hoe dik is de Bijbel?”

Vanmorgen aarzelde ik even voordat ik de deur uitging. Steek ik die grote tweetalige bijbel (Arabisch-Engels) in mijn tas of red ik het wel zonder? Tijdens het college kwam hij van pas, maar waarschijnlijk had ik het met een Arabische bijbel die in het zaaltje klaarlag ook wel gered. Nu echter bewijst het lijvige heilige boek goede diensten. Ik pak het uit mijn tas en zeg: “Kijk, een gewone bijbel telt zo’n 1200 tot 1400 bladzijden, maar deze tweetalige heeft er wel 2000.” Mijn buurman wil nu weten wat voor soort teksten er in de Bijbel staan: zijn het verhalen, wetten, enzovoort? We bladeren vanaf Genesis snel een aantal Bijbelboeken door.

Aangekomen bij de Psalmen wil hij zelf wat lezen en ik wijs op Psalm 23: “Kijk, daar heb ik net college over gegeven.” Hij leest even aandachtig maar veert dan bij het slot van vers 4 op: “Dat klopt niet!” Uw stok en uw staf, die vertroosten mij, staat daar. Ik ben verbaasd: wat is daar nu zo schokkend aan? “Dit gaat toch over God?” vraagt hij. “Ja,” zeg ik, “het is het beeld van God als herder die met zijn stok wilde dieren kan verjagen en met zijn staf de schapen de weg wijst en op het juiste spoor houdt.” “Nee,” zegt hij, “dat laatste is niet wat er in het Arabisch staat: het woord betekent niet herdersstaf, maar een stok die je nodig hebt als je zelf zwak bent, bijvoorbeeld een kruk die je gebruikt wanneer je je been hebt gebroken. Dat zou betekenen dat God zelf uit zwakte met een stok zou lopen en dat is onmogelijk.” Ik verzeker hem dat dit ook werkelijk niet is wat hier wordt bedoeld. Misschien is het Arabische woord niet zo gelukkig gekozen, maar het gaat echt om een staf die de herder gebruikt om zijn schapen te leiden, niet om een stok die hij nodig heeft om zelf te kunnen lopen.

We bladeren verder en komen bij Spreuken uit, maar mijn buurman wil weten of er in de Bijbel ook iets staat over zorg voor armen en anderen in de maatschappij. Ik blader even terug en we lezen de tweede helft van Psalm 146. “Kijk,” zegt hij bij vers 9, “dat is wat ik bedoel: Wees en weduwe houdt Hij staande. Dat is waar, maar dat kan God niet doen als Hij zelf zwak is en met een kruk loopt.”

Terug in Caïro denk ik nog eens over het gesprek na. Wanneer ik het Arabische woord dat in Psalm 23:4 voor ‘staf’ is gebruikt, ‘ukkāz, in het grote woordenboek van Hoogland nasla, begrijp ik het probleem van mijn buurman in de trein: “kruk” en “wandelstok” zijn de twee vertalingen die worden gegeven en de voorbeeldzinnetjes betekenen “lopen op/met krukken” en “op zijn wandelstok leunen.”

In de joodse traditie staat de staf voor de Thora waarmee God zijn volk de weg wijst. Maar waarom heeft een herder eigenlijk een staf bij zich? Is dat alleen om de schapen te leiden? Straalt het ook een zekere waardigheid uit, zoals vooraanstaande mannen in de dorpen in Opper-Egypte met een lange stok over straat lopen? Of gebruikt een herder die staf toch ook gewoon om zichzelf het lopen over ruig terrein gemakkelijker te maken?

Maar misschien lees ik wel erg veel moderne theologie in Psalm 23 als ik Uw stok en uw staf, die vertroosten mij opvat als: het troost mij dat God lopend met een stok laat zien dat Hij het zelf ook moeilijk vindt om zo’n zware heuvel in het leven te beklimmen, dat Hij meelijdt en meezucht met onze moeiten en verdriet. Is het feit dat je de herder steunend en zuchtend met een kruk ziet lopen op zichzelf troostvol?

In de christelijke traditie zijn stok en staf vaak als verwijzing naar het kruis opgevat. Dan wordt het alles nog vreemder dan mijn buurman uit Mekka vermoedde. Het kruis is geen kruk, geen ruggensteuntje voor een lijdende herder, maar de plek waar de Herder bespot door mensen en van God verlaten alle steun ontvalt, waar Hij zijn leven geeft voor zijn schapen. Uw stok en uw staf, die vertroosten mij: betekent dat, naast de directe betekenis van leiding en bescherming, ten diepste dan ook dit: “Stok en staf zijn tegen de Herder zelf gekeerd: Hij stierf, voor mij”?

Dit verhaal verscheen eerder in het Friesch Dagblad.