Toverdokters, voetbal en voorouders

Juju is een term die verwijst naar magische kracht (juju) die verbonden wordt aan een object. Het komt voort uit de Afrikaanse Traditionele Religie (ATR) van West-Afrika, waarbij juju zowel gebruikt wordt om ‘good luck’ (succes) alswel ‘bad luck’ (ongeluk) te bewerkstelligen. De eerste vorm wordt witte magie genoemd, de laatste vorm zwarte magie. De juju van West-Afrika is ook terug te vinden in de voodoo-praktijken in het Caraïbisch gebied en Amerika, meegenomen door de slaven die vanaf de Goudkust van Afrika naar West-Indië werden verscheept.

Juju kwam voor het eerst naar Malawi in de vorm van een liefdesdrankje. Het brouwsel helpt om je grote liefde te schaken. Daarnaast wordt juju tegenwoordig ook veelvuldig gebruikt binnen de wereld van het Afrikaanse voetbal. Om succes te verzekeren (en ongeluk voor de tegenpartij) op het voetbalveld, wordt er gebruik gemaakt van charms en amuletten. Daarnaast worden er bijvoorbeeld ook dieren verbrand in de omgeving van het voetbalveld om de “goden” gunstig te stemmen. Sommige voetballers betreden het voetbalveld op ongebruikelijke manieren om beheksing van de tegenpartij te ontlopen. Een paar jaar geleden reed er bijvoorbeeld een bus van de Malawische voetbalclub Silver Strikers achteruit het stadium in, om negatieve invloeden op hun wedstrijd met de Bullets te voorkomen.

Er zijn veel verhalen over het gebruik van juju in voetbal, maar toch is de praxis veelal gehuld in geheimzinnigheid. Maar een voormalige populaire speler, Memory Mucherahohwa, van de grootste voetbalclub in Zimbabwe, Dynamos, doet onthullingen over het gebruik van juju in zijn autobiografie ‘Soul of seven million dreams’. Hij vertelt: “Elke week voor een wedstrijd wordt een traditionele genezer geraadpleegd. Ik, als de aanvoerder van de club, was degene die moest uitvoeren wat de sangoma(toverdokter) had gezegd. Of het geholpen heeft, weet ik niet.” “Het team geloofde meer in juju dan in de capaciteiten van de spelers. We geloofden in het collectieve gebruik van juju en consulteerden als team gezamenlijk één traditionele genezer.” “In de meeste gevallen hadden we traditionele genezers van het team die op de loonlijst van het team stonden.”

Ook buiten de voetbalwereld wordt veelvuldig gebruik gemaakt van ‘geesteskracht’. Juju is maar een van de varianten van magie. Magie, als onderdeel van ATR, kan worden gedefinieerd als de praktijk van overtuigingen, rituelen en/of handelingen waarvan wordt beweerd dat ze (boven)natuurlijke wezens en krachten controleren en manipuleren. We zijn in onze tijd in Afrika al vaak advertenties tegengekomen van toverdokters, in de krant of ergens aangeplakt. Je kunt bij hem terecht voor liefdesproblemen, financiële problemen, stoppen met roken of drinken, succes in je bedrijf of bij het vinden van werk, voor penisvergroting, genezing, succesvolle charms, enzovoorts. Met slogans als: “Betaal na succes”, “Zelfde dag resultaat”.

Er is gradatie in krachten. Voor het inzetten van sterkere krachten wordt bijvoorbeeld gebruik gemaakt van menselijke lichaamsdelen. Vooral in verkiezingstijd leven albinos in grote onzekerheid. Hun ledematen wordt een grote spirituele kracht toegekend. Naast het vermoorden van albino’s worden ook graven van albino’s geplunderd. Er wordt verteld dat sommige politici in Malawi gebruik maken van deze vorm van magie om de verkiezingsuitslag positief te beïnvloeden.  Je kunt ook de hogere machten raadplegen als je wilt weten wie jou schade heeft berokkend. Bij ziekte of overlijden van een persoon gaat men op zoek naar een dader.

Toen onze Namibische vriendin Hedwig borstkanker had gekregen, was ze hierdoor op een bijzondere manier tot geloof gekomen. Toch vertelde ze dat ze naar een ‘ziener’ was geweest om te weten wie haar deze ziekte had gestuurd. De ziener had het antwoord: het was een familielid die haar had vervloekt. De tovenaar kon wel iets regelen: hij stuurde een boze geest die wraak zou nemen. Hedwig is inmiddels gelukkig overtuigd dat haar familielid niets met haar ziekte te maken had. Ze is ook langzaam maar zeker steeds verder vrijgekomen van negatieve geestelijke bindingen in haar leven. Toen ze ging trouwen, en Willem het huwelijk mocht inzegenen, was ze vastbesloten dat er geen traditionele rituelen mochten plaatsvinden. Normaal worden in haar cultuur voorouders aangeroepen bij belangrijke gebeurtenissen, zoals huwelijk, geboorte, overlijden, enz. Er wordt dan een stuk vee geofferd op het ‘heilig vuur’ waarbij strikte rituelen worden gevolgd. Hiermee worden de voorouders te vriend gehouden.

Het gebruik van magie komt ook voor onder moslims en christenen. Volgens een groep dominees van een van GZB’s partnerkerken in Malawi, bezoekt zo’n 50% van de kerkgangers weleens een toverdokter. Er zijn zelfs dominees die er gebruik van maken. Westerse zendelingen die het christendom naar Afrika brachten, wordt soms verweten dat ze de magie van Afrika hebben afgedaan als bijgeloof. Met andere woorden, ze zouden niet hebben erkend dat in de rituelen van de ATR gebruik werd gemaakt van reële demonische krachten. Om die reden zou magie nog altijd een plek hebben behouden in het wereldbeeld van Afrikaanse christenen. Met de komst van charismatische en pinksterkerken is hier meer aandacht voor gekomen, evenals voor bevrijding van demonen e.d. Deze theologie dringt ook meer en meer door in de traditionele zendingskerken. In onze Presbyteriaanse kerk in Limbe bijvoorbeeld maakte een broeder een keer vanaf de kansel een sterk statement. Hij zei: “Every entry into the spiritual realm without the Holy Spirit is witchcraft” (Elke benadering van de spirituele werkelijkheid zonder de Heilige Geest is hekserij). We horen daarnaast ook dat mensen nadrukkelijk nee zeggen tegen het gebruik van magie, gelukkig. Uit het Oude Testament blijkt duidelijk dat God het gebruik van magie grieft, het is een duidelijke vorm van afgoderij, en het had ernstige consequenties voor het volk Israël.

We zijn dankbaar dat we in deze werkelijkheid mogen meewerken aan een beter verstaan van Gods wil voor het leven van mensen. Door projecten zoals training in het leiden van bijbelstudies, het doen van exegese en leiderschapstraining voor kerkleiders.